Οἱ Ἅγιοι Μάρτυρες Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κάνδιδος καί Ἀκύλας μαρτύρησαν κατά τούς χρόνους τοῦ Διοκλητιανοῦ (284 – 305 μ.Χ.) καί Μαξιμιανού (285 – 305 μ.Χ.), στά τέλη τοῦ 3ου αἰώνα μ.Χ. Ὁ Εὐγένιος καταγόταν ἀπό τήν Τραπεζούντα, ὁ Οὐαλεριανός ἀπό τήν Ἐδίσκη, ὁ Κάνδιδος ἀπό τή Σολωχαίνη καί ὁ Ἀκύλας ἀπό τή Γορδαίνη.
Αὐτοί λοιπόν οἱ Ἅγιοι, ὅταν ξέσπασε ὁ διωγμός κατά τῶν Χριστιανῶν, κρύβονταν στά ὄρη τῆς Τραπεζοῦντος. Ἕνα βράδυ, μετά ἀπό προσευχή καί ἐπικαλούμενοι τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ, πῆγαν στό ναό τῶν Ἐθνικῶν καί κατέστρεψαν τό εἴδωλο τοῦ ψεύτικου θεοῦ Μίθρα.
Ὁ ἔπαρχος Σατάλων Λυσίας, τούς καταδίωξε καί κατόρθωσε νά συλλάβει τούς τρεῖς, τόν Οὐαλεριανό, τόν Κάνδιδο καί τόν Ἀκύλα. Μετά τή σύλληψη, τούς διέταξε νά ἀρνηθοῦν τόν Χριστό. Ἐκεῖνοι ὅμως ἔμειναν ἀκλόνητοι στήν πίστη τους καί μέ παρρησία δήλωσαν τήν ἀφοσίωσή τους στόν Κύριο.
Τότε ὁ ἔπαρχος τούς ἐξόρισε σέ ἕνα στενό φρούριο τῆς χώρας τῶν Λαζῶν, τό ὁποῖο ὀνομαζόταν Πιττυοῦς. Ἀλλά καί μέσα στήν φυλακή ἔμειναν σταθεροί στήν πίστη τους. Γι’ αὐτό τούς μετέφεραν στήν Τραπεζούντα καί κατά τήν διαταγή τοῦ Λυσία τούς ὑπέβαλαν σέ φρικτά βασανιστήρια. Ἀρχικά τούς ξέσχισαν τίς σάρκες μέ βούνευρα. Στή συνέχεια, ἀφοῦ τούς κρέμασαν, τούς ἄνοιξαν μέ σιδερένια νύχια βαθιές πληγές στά σώματά τους καί τίς ἔκαιγαν μέ ἀναμμένες λαμπάδες.

Ὕστερα ἀπό λίγες ἡμέρες συνελήφθη καί ὁ Ἅγιος Εὐγένιος, πού προσευχόταν σέ σπήλαιο τῶν ἀκάνθων. Καί αὐτός ὁμολόγησε μέ παρρησία τήν πίστη του στόν Ἅγιο Θεό. Τότε οἱ εἰδωλολάτρες τόν ἔδειραν ἀνηλεῶς. Ἔπειτα τόν ὁδήγησαν μαζί μέ τόν ἄρχοντα τοῦ τόπου, τόν Λυσία, στό ναό τῶν εἰδώλων. Ἐκεῖ προσευχήθηκε στόν Χριστό καί ἔκανε ὅλα τά εἴδωλα νά πέσουν κάτω, νά συντριβοῦν καί νά κονιορτοποιηθοῦν. Μετά ἀπό τό γεγονός αὐτό, ὑπέβαλαν τόν Ἅγιο σέ φοβερά βασανιστήρια. Ἀρχικά τοῦ τέντωσαν τό σῶμα μέ σχοινιά καί τόν κτύπησαν μέ ρόπαλα. Στήν συνέχεια τόν κρέμασαν, τοῦ ἄνοιξαν μέ σιδερένια νύχια βαθιές πληγές στά πλευρά καί τόν κατέκαψαν μέ ἀναμμένες λαμπάδες. Ἔπειτα ἔριξαν μέσα στίς πληγές του ἁλατόνερο καί δριμύτατο ξύδι. Ἀκολούθως ἔριξαν σέ πυρακτωμένο καμίνι καί τούς τέσσερις Ἁγίους μαζί. Ἐπειδή ὅμως ὅλοι τους ἔμειναν ἀβλαβεῖς, τούς ἀποκεφάλισαν διά ξίφους.
Ὁ μέχρι σήμερα σωζόμενος ναός, ἀνήκει στόν τύπο τῆς ἀνατολικῆς ἄνευ ὑπερώων βασιλικῆς μετά τρούλου. Στό ναό φυλάσσονταν τά λείψανα τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου καί τῶν συναθλητῶν του ἐναποτεθειμένα σέ ἀργυρές λάρνακες, ἐνῶ οἱ κεφαλές τῶν μαρτύρων ἦταν στολισμένες μέ χρυσό καί λίθους καί πλῆθος ἀπό μαργαριτάρια. Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου μαζί μέ αὐτόν τῆς Χρυσοκεφάλου ἀποτελοῦσαν τό κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί ἐθνικῆς ζωῆς τῆς Τραπεζούντας. Ἡ τιμή καί ἡ εὐλάβεια τῶν Τραπεζουντίων πρός τόν πολιοῦχο Ἅγιο ὑπῆρξε μεγάλη καί τά πλήθη συνέρρεαν ἀπό παντοῦ κατά τίς δύο πανηγύρεις, στίς 21 Ἰανουαρίου ἡμέρα τοῦ μαρτυρίου του καί στίς 24 Ἰουνίου, ἡμέρα τῶν γενεθλίων τοῦ Μάρτυρος, πού διά θαύματος καθιερώθηκε κατά τό διάστημα τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου Βασιλείου (867 – 886 μ.Χ.).
Ἔτσι οἱ Ἅγιοι Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κάνδιδος καί Ἀκύλας, ἔλαβαν τά ἀμάραντα στεφάνια τοῦ μαρτυρίου.

Πηγή: http://www.synaxarion.gr/gr/index.aspx

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’. Τῆς ἐρήμου πολίτης.
Τραπεζοῦντος τόν γόνον καί θερμόν ἀντιλήπτορα, καί τοῦ πάντων Δεσπότου στρατιώτην περίδοξον, Εὐγένιον τόν μέγαν Ἀθλητήν, τιμήσωμεν ἐν ὕμνοις οἱ πιστοί· ἀπό πάσης γάρ λυτροῦται ἐπιφορᾶς, τούς πίστει ἀνακράζοντας· δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σέ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διά σοῦ, πᾶσιν ἰάματα.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ’. Ταχύ προκατάλαβε.
Τετράστιχον ὅμιλον, τῶν Ἀθλητῶν τοῦ Χριστοῦ, Εὐγένιον μέλψωμεν, σύν τῷ Οὐαλεριανῷ, Ἀκύλαν καί Κάνδιδον· οὗτοι γάρ ἐν τῇ πόλει, Τραπεζοῦντος νομίμως, ἤθλησαν καί τήν πλάνην, τῶν εἰδώλων καθεῖλον· καί νῦν καθικετεύουσιν, ὑπέρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

Κοντάκιον. Ἦχος δ’. Ὁ ὑψωθείς ἐν τῷ Σταυρῷ.
Τραπεζουντίων εὐσεβῶς αἱ χορεῖαι, τοῦ Ἀθλοφόρου Εὐγενίου τήν μνήμην, χρεωστικῶς τελέσωμεν γηθόμενοι, καί τούς μαρτυρήσαντας σύν αὐτῷ εὐφημοῦντες· οὗτοι γάρ παρέχουσιν, ἡμῖν ἄφθονον χάριν, καί τῷ Χριστῷ πρεσβεύουσιν ἀεί, πᾶσι δοθῆναι, πταισμάτων συγχώρησιν.

Μεγαλυνάριον.
Ἄνθος Τραπεζοῦντος ὤφθης τερπνόν, καί ἐν ταύτῃ Μάρτυς, ἠγωνίσω ἀθλητικῶς, μετά τῶν συνάθλων, Εὐγένιε παμμάκαρ· διό Τραπεζουντίοις, δίδου τήν χάριν σου.