Γράφει ο Ιεροκήρυκας της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης π. Μιχαήλ Σαντοριναίος
Τον 8ο αιώνα και συγκεκριμένα το 787 ήταν η τελευταία φορά που οι Άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας μας διατύπωσαν ένα νέο δόγμα της Πίστεως: την τιμητική προσκύνηση των ιερών εικόνων που η τιμή τους διαβαίνει προς το πρωτότυπο.
Όπως είχαμε γράψει και την προηγούμενη Κυριακή, στις 11 Μαρτίου του 843 καθιερώθηκε ο εορτασμός της Κυριακής της Ορθοδοξίας.
Έκτοτε και για πέντε αιώνες, η Πατερική Παράδοση παρουσιάζεται παγιωμένη. Οι εκκλησιαστικοί λειτουργοί απολαμβάνουν τη θεολογική ειρήνη και εφησυχάζουν στη “θεολογία της επανάληψης”, περιοριζόμενοι να αντικρούουν και να απορρίπτουν ό,τι δεν εντάσσεται μέσα στη θεολογία των επτά πρώτων Οικουμενικών Συνόδων.
Όμως ξαφνικά, ο Έλληνας Καλαβρός φιλόσοφος, αστρονόμος και θεολόγος Βαρλαάμ, που έφτασε να ανακηρυχθεί από τον Ιωάννη Καντακουζηνό “Μέγας Δομέστικος”, δηλαδή κάτι σαν πρωθυπουργός, και καθηγητής στο αυτοκρατορικό πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, τάραξε τα νερά.
Ο Βαρλαάμ πίστευε ότι η γνώση, ακόμα και αυτή για τον Ύψιστο Θεό, προέρχεται μόνο από την “εμπειρία” των αισθήσεων.
Πίστευε λοιπόν ότι η άμεση και εμπειρική γνώση για τον Θεό είναι αδύνατη, αφού ο Θεός, ως υπερβατικός, είναι αδύνατον να γίνει αντιληπτός από τις ανθρώπινες αισθήσεις.
Σύμφωνα με τον Βαρλαάμ, κάθε γνώση περνάει πάντοτε ”διὰ μέσου τῶν ὄντων”, που γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις. Η μυστική γνώση του Θεού δεν μπορεί παρά να είναι μόνο “συμβολικά” πραγματική. Κάθε γνώση του Θεού λοιπόν είναι έμμεση, όπως έλεγε.
Κι όμως, οι άγιοι ησυχαστές Ορθόδοξοι μοναχοί ισχυρίζονταν ότι βλέπουν τον ίδιο τον Θεό!
Αυτό σκανδάλιζε και προκαλούσε τον νοησιοκράτη φιλόσοφο Βαρλαάμ.
Και η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη!
1. Η γνώση και η μέθεξη του Θεού, σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, από το ερημητήριο του Αγίου Σάββα στο Άγιο Όρος, όπου μόναζε από το 1316, και από τη Θεσσαλονίκη στη συνέχεια, όπου βρέθηκε το 1326 και χειροτονήθηκε ιερέας, διατυπώνει την Ορθόδοξη απάντηση στις περίφημες “Τριάδες” του.
Τα δώρα του Θεού, γράφει ο θεοφώτιστος πατέρας, είναι φυσικά και υπερφυσικά.
Στα φυσικά δώρα ανήκει και η γνώση και η αντίληψη των αισθητών και οι επιστήμες. Στα υπερφυσικά ανήκει η πνευματική γνώση, που αποκτάται ανεξάρτητα από κάθε αισθητή εμπειρία, όταν ο βαπτισμένος, χρισμένος, κεκαθαρμένος και προσευχόμενος Χριστιανός βλέπει το άκτιστο φως του Χριστού που αναβλύζει από τα βάθη της αγιασμένης ψυχής του.
Τότε ο αγιασμένος και φωτισμένος Χριστιανός πληρούται από την άκτιστη ενέργεια του Θεού, γίνεται πραγματική εικόνα και ομοίωσή Του (Τριαδες I, 1). Ο Θεός με μία ελεύθερη θεία ενέργεια Του κατέχει το δημιούργημα Του, τον άνθρωπο, και του μεταδίδει τη δική του θεοποιό ζωή. Αντίθετα το δημιούργημα δεν μπορεί να κατέχει τον Θεό που παραμένει παντοτινά ο αποκλειστικά ενεργών.
Έτσι αποκαλύπτεται ο Άγιος Θεός στους καθαρούς στην καρδιά αγωνιζόμενους Χριστιανούς.
Πώς όμως μπορεί να γίνει μεθεκτός και ορατός ο απρόσιτος Θεός; Την λύση δίνει ο Άγιος Γρηγόριος με την διάκριση θείας ουσίας και ενέργειας.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο κορυφαίος ησυχαστής Θεολόγος μας, δεν θεωρεί πρώτο στον Θεό την ουσία αλλά την ύπαρξη.
Στον Μωυσή δεν είπε ο Θεός “ἐγώ εἰμι ἡ ουσια” αλλά “ἐγώ εἰμι ὁ ὤν” (Έξοδος γ΄ 14), συνεπώς δεν προέρχεται ο ων εκ της ουσίας αλλά η ουσία εκ του όντος.
Έτσι, η ύπαρξη του Θεού συνίσταται σε δύο: στην ουσία του, που είναι “αυθύπαρκτος” και ονομάζεται κυριολεκτικά Θεότητα –ή υπερκείμενη Θεότητα– και στις ενέργειες του τις άκτιστες.
Η έντονη αυτή διάκριση μεταξύ της αμέθεκτης ουσίας του Θεού και των μεθεκτών-καταληπτών ακτίστων ενεργειών Του αποτελεί θεμελιώδη προσφορά του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη θεολογική σκέψη.
Οι άκτιστες ενέργειες ή ιδιότητες του Θεού δεν έχουν μεν υπόσταση, αλλά υπάρχουν στις υποστάσεις Του και είναι μέσα στις άκτιστες ενέργειες Του ολοκληρωτικά παρών ο Θεός. Έτσι λοιπόν υποπίπτουν στις αντιληπτικές πνευματικές λειτουργίες του Χριστιανού, όταν αυτός φτάσει σε κάποιο βάθρο χριστιανικής τελειώσεως. Γι’ αυτό και στη γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ψάλλουμε: «τήν κεκρυμμένην ἀστραπήν ὑπό τήν σάρκα τῆς οὐσιώδους σου, Χριστέ, καί θείας εὐπρεπείας ἐν ἁγίῳ ὄρει ὑπέδειξας» (Κάθισμα).
Όπως λοιπόν τότε στη Μεταμόρφωση οι τρεις άγιοι κορυφαίοι Μαθητές είδαν τον Θεό στον απαστράπτοντα Χριστό —θεολογεί ο ιερός ησυχαστής Άγιος Γρηγόριος—, έτσι και τώρα οι αγιασμένοι μοναχοί και χριστιανοί βλέπουν τον Θεό, όχι όμως από έξω από την φύση τους όπως στην Μεταμόρφωση, αλλά μέσα από την ακτινοβολούσα θεία χάρη ψυχή τους.
Προσέξτε πώς ακριβώς το περιγράφει στις “Τριάδες” του!
Ο Υιός του Θεού, μέσα στην ασύγκριτη αγάπη Του για τους ανθρώπους, δεν περιορίστηκε να ενώσει την θεία υπόστασή Του (του Θεού Λόγου) με τη φύση μας, όταν ανέλαβε ένα εμψυχωμένο σώμα και μία ψυχή προικισμένη με διάνοια για να φανερωθεί πάνω στη γη και να ζήσει με τους ανθρώπους, αλλά ενώθηκε –ω θαύμα ασύγκριτα πιο πλούσιο!– με τις ανθρώπινες υποστάσεις (όλους δηλαδή τους βαπτισμένους ορθόδοξους Χριστιανούς), συνενούμενος ο ίδιος με κάθε πιστό με την κοινωνία του Αγίου Του Σώματος, αφού έγινε ένα σώμα μαζί μας (Εφεσ. γ΄ 6). Και κάνει από εμάς έναν ναό ολόκληρης της θεότητάς Του –διότι μέσα στο σώμα του Χριστού κατοικεί το πλήρωμα της θεότητος σωματικά (Κολασ. β΄ 9).
Πώς να μην φωτίσει αυτούς που κοινωνούν αξίως με τη θεϊκή ακτίνα του σώματός Του, που βρίσκεται μέσα μας, φωτίζοντας την ψυχή τους όπως φώτισε τα ίδια τα σώματα των μαθητών Του πάνω στο Θαβώρ;
Επειδή τότε αυτό το Σώμα, πηγή του φωτός της Χάριτος, δεν είχε ενωθεί ακόμη με τα σώματά μας, φώτιζε απ’ έξω αυτούς που τον προσέγγιζαν αξίως και απέστελνε τον φωτισμό στην ψυχή τους με τη μεσολάβηση των αισθητών οφθαλμών. Αλλά σήμερα, αφού ενώθηκε μαζί μας και ενυπάρχει μέσα μας, φωτίζει την ψυχή από μέσα (Τριάδες Ι, 3 §38).
Στην ανθρωπολογία του Αγίου Γρηγορίου, ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη –η ψυχή αλλά και το σώμα– είναι άγια, είναι “ναός του Αγίου Πνεύματος” (Α΄ Κορ. στ΄ 19).
Αλλά και στην θεολογία του Αγίου Γρηγορίου, ο απρόσιτος και απλησίαστος ως προς την αμέθεκτη φύση Του Θεός ακόμη και από τους αγίους αγγέλους, όχι μόνο δεν είναι απρόσιτος και ακατάληπτος ως προς τις άκτιστες ενέργειές Του αλλά κοινωνείται. Είναι μέσα μας!
Όσο λοιπόν ο πιστός καθαρίζεται, φωτίζεται, τόσο ανακαλύπτει το άκτιστο, ανέσπερο και πάντερπνο, θείο θαβώρειο φως μέσα από την αγιασμένη ύπαρξή του.
Γίνεται κοινωνός θείας φύσεως (Β΄ Πέτρ. α΄ 4), θεώνεται κατά χάρη. Ζει από τώρα στον τρίτο Ουρανό.
Πραγματικά, πόσο μέγιστη είναι η θεολογική συμβολή του μεγαλύτερου μυστικού Θεολόγου της Εκκλησίας μας, του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, τον οποίο γιορτάζουμε σήμερα πανορθοδόξως, ακριβώς μετά την Κυριακή της Ορθοδοξίας διότι πέντε αιώνες μετά την έβδομη Οικουμενική Σύνοδο εδογμάτισε θεόπνευστα και ρηξικέλευθα για την γνώση του Θεού από τον άνθρωπο!
2. Πως θεραπεύεται η πνευματική παραλυσία του ανθρώπου.
Όμως, ο ολόλαμπρος αυτός αστέρας της θεολογίας δεν ήταν μόνο ένας αξεπέραστος θεοκίνητος θεολόγος, αλλά ήταν και ένας φωτισμένος κήρυκας του Ευαγγελίου.
Όταν το 1334 ασκείτω στη Μεγίστη Λαύρα στο Άγιο Όρος, με όραμα έλαβε από τον Θεό την εντολή να κηρύττει.
Μέχρι τότε το διακόνημα του ήταν ψάλτης, όμως από εκείνη τη στιγμή μέχρι και τον ένδοξο θάνατο του στην Θεσσαλονίκη, στις 14 Νοεμβρίου 1359, κήρυττε συνεχώς.
Τα περισσότερα κηρύγματα του τα εξεφώνησε ως Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.
Πράγματι τον Μάιο του 1347, ο σοφός αυτός μαχητής του ησυχασμού ανακηρύχθηκε στην Κωνσταντινούπολη Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Η εποχή ήταν πολυτάραχη. Οι Θεσσαλονικείς στην αρχή δεν τον ήθελαν, γιατί τον θεωρούσαν άνθρωπο διορισμένο από την πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, με την οποία δεν είχαν καλές σχέσεις.
Τελικά, κατόρθωσε το 1351 να εισέλθει στην πόλη και σταδιακά με το ήθος του, το ύφος του, τους κοινωνικούς του αγώνες, το σαγηνευτικό του λόγο και το άγιο παράδειγμα του τους κατέκτησε πνευματικά.
Ας δούμε, λοιπόν, μερικά σημεία από αυτά που έλεγε ως αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης στο κήρυγμα του για το Ευαγγέλιο της σημερινής Κυριακής:
Την σημερινή περικοπή ας την δούμε αναγωγικά. Ας την δούμε ως υπόδειγμα για την αρετή.
Καθένας που είναι προσκολλημένος στις ηδονές, είναι παράλυτος στην ψυχή. Είναι κατάκοιτος πάνω στην κλίνη της ηδυπαθείας και της φαινομενικής σαρκικής άνεσης.
Όταν όμως προσέξει τις ευαγγελικές παραινέσεις, φέρνει την παράλυτη ψυχή του προς τον Κύριο μέσω των εξής τεσσάρων δυνάμεων: α. την αυτοκριτική, β. την εξομολόγηση των προηγούμενων αμαρτιών, γ. την υπόσχεση αποχής από τα κακά στο μέλλον και δ. την δέηση προς τον Θεό.
Αλλά αυτά δεν μπορούν να τον φέρουν κοντά στον Θεό, αν δεν ξεσκεπάσουν την οροφή ρίχνοντας κάτω τα κεραμίδια και το χώμα και τα άλλα υλικά.
Οροφή σ’ εμάς είναι το λογιστικό της ψυχής, αφού βρίσκεται πάνω απ’ όλα όσα είναι σε μας. Αλλά έχει κι αυτό πολύ υλικό ευρισκόμενο πάνω του: τη σχέση προς τα πάθη και τα γήινα.
Όταν λοιπόν όλα τα υλικά που έχουν σχέση με την γη και την αμαρτία αφαιρεθούν, τότε πραγματικά μπορούμε να ταπεινωθούμε αληθινά, να κατέβουμε και να προσπέσουμε στον Κύριο, να αναζητήσουμε και να λάβουμε τη θεραπεία.
Πότε γίνονται αυτά;
Όταν ο Ιησούς ήρθε στην πόλη Του. Δηλαδή όταν έγινε άνθρωπος και ήρθε στη γη. «Eἰς τὰ ἴδια ἦλθε, καὶ οἱ ἴδιοι αὐτὸν οὐ παρέλαβον· ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι» (Ιωάν α΄ 11).
Γι’ αυτό μόλις προσκύνησε και πίστεψε στον Χριστό, ο μέχρι τότε παράλυτος νους ακούει από τον Ιησού το όνομα «τέκνο» και λαμβάνει την άφεση και τη θεραπεία. Και όχι μόνο αυτό, αλλά λαμβάνει και τέτοια δύναμη πνευματική ώστε να σηκώνει μόνος του το κρεβάτι του!
Ως κρεβάτι σκέψου το σώμα με το οποίο είναι προσδεδεμένος ο νους –το ανώτερο μέρος της ψυχής– και αμαρτάνει.
Μετά την πνευματική θεραπεία, λοιπόν, και η ψυχή και το σώμα κάνουν θαύματα, είναι υγιή, πορεύονται ανάμεσα στους ανθρώπους όπως ο πρώην παράλυτος και διακηρύττουν τα θαύματα που τους έκανε ο Θεός.
Προηγουμένως, το σώμα και τα πάθη καθήλωναν την ψυχή. Τον νου. Τώρα ο νους άγει και φέρει το σώμα σαν υποχείριο και έτσι επιδεικνύει τους καρπούς και τα έργα της μετανοίας· όλοι όσοι βλέπουν δοξάζουν τον Θεό βλέποντας σήμερα ευαγγελιστή τον χθεσινό τελώνη, απόστολο τον διώκτη, θεολόγο τον ληστή, υιό του Ουρανίου πατρός αυτόν που προηγουμένως ζούσε με τους χοίρους. Γι’ αυτό ο Κύριος λέει στους δικούς του «οὕτω λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς» (Ματθ. ε΄ 16).
Τούτο δε το λέγει, όχι για να επιδεικνύονται οι μετανοήσαντες αλλά για να πολιτεύονται θεοφιλώς.
Γιατί όπως το φως ελκύει άνετα τους οφθαλμούς, έτσι και η θεοφιλής διαγωγή –του μετανοημένου– προσελκύει τη διάνοια των άλλων ανθρώπων.
Και όπως πάλι στην περίπτωση του ηλιακού φωτός δεν επαινούμε τον αέρα που μετέχει της λαμπρότητος, αλλά τον ήλιο που έχει και παρέχει την λαμπρότητα στον αέρα, έτσι συμβαίνει και με εκείνον που με τα έργα της αρετής του επιδεικνύει τη λαμπρότητα του ήλιου της δικαιοσύνης· διότι αυτός μόλις ειδωθεί, σύρει –τον νου των άλλων ανθρώπων– προς τη δόξα του Ουρανίου Πατρός του ήλιου της δικαιοσύνης, Χριστού.
Ας νεκρώσουμε λοιπόν και εμείς τα επίγεια αμαρτωλά μέλη μας, πορνεία, ακαθαρσία, κάθε κακό πάθος και την πλεονεξία, και μάλιστα κατά τη διάρκεια των ιερών τούτων ημερών της νηστείας (Κολ. γ΄ 5).
Πραγματικά, όπως για κάθε πράγμα υπάρχει ο κατάλληλος καιρός κατά τον Σολομώντα (Εκκλησ. γ΄ 1), έτσι και για την εκτέλεση της αρετής πρέπει να αναζητήσει κανείς τον κατάλληλο καιρό. Και αυτός είναι ο τωρινός καιρός της νηστείας!
Και όπως ο αρχηγός και χορηγός της σωτηρίας μας Χριστός έκανε την αρχή από την νηστεία και καταπάτησε και καταντρόπιασε τον δημιουργό των παθών, τον διάβολο, έτσι κάνε και εσύ!
Να μας αξιώσει ο Άγιος Θεός, αδελφέ μου, να ακούσουμε τον άγιο, να διανύσουμε ευμαρώς το πνευματικό στάδιο της νηστείας της μεγάλης Τεσσαρακοστής, για να αναστηθούμε από τα πάθη μας και να πορευόμαστε την οδόν του Κυρίου χαίροντες.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ