Ὁ Ἅγιος Βασιλίσκος, ἀνιψιός τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος, καταγόταν ἀπό τό χωριό Χουμιαλά τῆς Ἀμασείας καί μαρτύρησε διά ξίφους ἐπί Μαξιμιανοῦ (285 – 305 μ.Χ.) καί ἄρχοντος Ἀγρίππα. Συνελήφθη ἀπό τόν ἡγεμόνα τῆς Καππαδοκίας Ἀσκληπιάδη μέ τούς στρατιῶτες του Εὐτρόπιο καί Κλεόνικο († 3 Μαρτίου), οἱ ὁποῖοι, ἐπειδή ἀρνήθηκαν νά θυσιάσουν στά εἴδωλα, τελειώθηκαν διά μαρτυρικοῦ θανάτου.
Ὁ Ἅγιος Βασιλίσκος ρίχθηκε στή φυλακή ἀπό τούς εἰδωλολάτρες μέ τήν ἐλπίδα ὅτι, μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου καί ἀπό τίς στερήσεις καί κακοπαθήσεις, θά ἀρνιόταν τόν Χριστό, ὁπότε ὁ ἀντίκτυπος ἀπό τήν πράξη του αὐτή θά ἦταν μέγας μεταξύ τῶν Χριστιανῶν. Αὐτός ὅμως εἶχε λάβει τήν ἀμετάτρεπτη ἀπόφαση νά πεθάνει ὡς Χριστιανός, ἔχοντας ὡς φωτεινό παράδειγμα τόν Μεγαλομάρτυρα θεῖο του, ὁ ὁποῖος παρέμεινε σταθερός στήν ὁμολογία του, ἀφοῦ ἀπέκρουσε ὅλες τίς ὑποσχέσεις καί τίς ἀπειλές.
Μία ἡμέρα ὁ Ἅγιος πέτυχε, χάρη στήν εὔνοια τῶν στρατιωτῶν πού τόν φύλαγαν, νά μεταβεῖ στόν οἶκο του, νά παρηγορήσει τούς γονεῖς καί ἀδελφούς του καί νά τούς συστήσει ἐμμονή στή Χριστιανική πίστη.

Ὅταν πληροφορήθηκε τοῦτο ὁ ἡγεμόνας Ἀγρίππας διέταξε νά τοῦ φορέσουν σιδερένια ὑποδήματα πού ἔφεραν ἐσωτερικά καρφιά καί νά τόν ὁδηγήσουν ἐνώπιόν του στά Κόμανα. Ἐρχόμενος πρός τόν ἡγεμόνα, ὅταν ἔφθασαν στό χωριό τῶν Δακῶν, οἱ στρατιῶτες πού τόν συνόδευαν τόν ἔδεσαν σέ ξερό πλάτανο, γιά νά γευματίσουν. Τότε ὁ Βασιλίσκος, διά τῆς προσευχῆς του, πέτυχε νά ἀναβλαστήσει ὁ πλάτανος καί ἀπό τήν ρίζα του νά ἀναβλύσει μικρή πηγή. Ἀφοῦ εἶδαν τό θαῦμα αὐτό οἱ στρατιῶτες, θαύμασαν καί πίστεψαν στόν Χριστό.
Ὅταν ἔφθασε στά Κόμανα, προσήχθη ἐνώπιον τοῦ Ἀγρίππα, ὁ ὁποῖος ὁδήγησε τόν Βασιλίσκο στόν εἰδωλολατρικό ναό, ἐλπίζοντας ὅτι τό ἐπίσημο περιβάλλον θά τόν ὠθοῦσε νά θυσιάσει στά εἴδωλα. Ὁ Βασιλίσκος ὅμως μέ θερμή προσευχή πέτυχε τήν πτώση καί συντριβή τῶν εἰδώλων. Τότε ὁ Ἀγρίππας διέταξε νά ἀποκεφαλισθεῖ καί τά ἱερά λείψανά του νά ριχθοῦν στόν ποταμό.
Χριστιανοί τῶν Κομάνων ἀνέσυραν τό τίμιο σκήνωμα κρυφά καί τό ἐνταφίασαν μέ εὐλάβεια.
Ἀργότερα, ἀπό τόν εὐσεβέστατο ἄρχοντα τῶν Κομάνων Μαρίνο ἀνοικοδομήθηκε ναός πρός τιμήν τοῦ Μάρτυρος, στόν ὁποῖο κατετέθησαν καί τά ἱερά αὐτοῦ λείψανα.

Πηγή: http://www.synaxarion.gr/gr/index.aspx

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος πλ. α’. Τόν συνάναρχον Λόγον.
Ὡς βασίλειον δῶρον καί θῦμα ἅγιον, τῷ Βασιλεῖ τῶν αἰώνων καί ἀθλοθέτῃ Θεῷ, δι’ ἀθλήσεως στερρᾶς προσήχθης ἔνδοξε· σύ γάρ τήν πλάνην καθελών, στρατιώτης εὐκλεής, πανεύφημε Βασιλίσκε, τῆς ἀληθείας ἐδείχθης, Χριστῷ πρεσβεύων ὑπέρ πάντων ἡμῶν.

Κοντάκιον. Ἦχος δ’. Ἐπεφάνης σήμερον.
Βασιλείας μέτοχος ἐπουρανίου, Βασιλίσκε ἔνδοξε, γεγενημένος ἀληθῶς, σῶζε τούς πόθῳ βοῶντάς σοι· χαίροις Μαρτύρων σεπτόν ἐγκαλλώπισμα.

Μεγαλυνάριον.
Ἄνθραξ εὐσεβείας ἀναδειχθείς, πυρί οὐρανίῳ, κατενέπρησας θαυμαστῶς, εἰδώλων τεμένη, θεόφρον Βασιλίσκε, πυρί δέ ζωηφόρῳ, θερμαίνεις ἅπαντας.